Lecturas: Prometeo americano. El triunfo y la tragedia de J. Robert Oppenheimer / K. Bird & M. J. Sherwin

Esta biografía de Robert Oppenheimer publicouse orixinalmente en 2005. A produción dunha película baseada nela, cuxa estrea é inminente, levou a que fose traducida ao castelán case vinte anos despois. É un atraso un tanto incomprensible, porque a personalidade do protagonista e o seu papel central en, polo menos, un par de acontecementos históricos de singular importancia no século XX, deberían abondar para chamar a atención das nosas editoriais desde hai tempo.

Aínda que non é desmesuradamente extensa (esta edición en tapa dura de Debate consta de 700 páxinas de texto e 150 máis de notas, bibliografía e índice), trátase dunha biografía moi detallada, que atende con minuciosidade tanto á vida privada como á pública do protagonista. Ás veces, sobre todo no tratamento das persoas relacionadas dun xeito ou doutro co protagonista, resulta prolixa.

A propia historia da súa escrita ten xa aspectos lendarios, xa que se tardou vinte e cinco anos en escribir, despois de pasar de ser obra dun só autor a ser obra de dous: o encargado inicial, Sherwin, falecido no 2021, acumulara en dez anos unhas 50.000 páxinas de entrevistas, transcricións, cartas, diarios, documentos desclasificados e arquivos do FBI. Todo ese material, almacenado en caixas, só puido comezar a ordenarse cando uniu forzas coas de Kai Bird.

A historia de Oppenheimer ten tres focos de interese principais: a súa personalidade, o seu papel no proxecto Manhattan e a súa condición de vítima máis famosa do macartismo. Sobra dicir que son aspectos entrelazados.

Oppenheimer era un home extraordinariamente carismático e intelixente, e non inocente de atesourar altas doses de vaidade e soberbia na súa personalidade, e restos de imprecisos trastornos nunca superados que afloraron na súa etapa universitaria.

Formado nos seus primeiros anos na Escola de cultura ética, unha institución educativa que poderiamos chamar de innovación educativa, esta formación inicial reforzou e fomentou a súa innata tendencia a ter intereses moi variados. Esta diversidade de inquietudes intelectuais foi a que, a longo prazo, o levou a unha vida chea de preocupacións sociais, políticas, científicas e éticas, que o afastaron da dedicación exclusiva á física. Ao ler sobre a súa vida é imposible evitar preguntarse a onde podería chegar como científico se non tivese fragmentado a súa mente como o fixo. Quizá sexa esa mesma traxectoria vital a que ofrece unha resposta: o que puidese ter descuberto ou aclarado como físico tarde ou cedo o había facer outra persoa; pero, só el, Robert J. Oppenheimer, podería ter liderado e protagonizado o que el liderou e protagonizou.

Tal é o caso da súa participación no Proxecto Manhattan, que para el foi primordialmente unha tarefa política, máis que científica. Oppenheimer desenvolvera ao longo da década depresiva dos anos trinta un compromiso social que ía da man das correntes comunistas estadounidenses da época. Estas relacións, que o marcarían funestamente desde o principio a ollos de moitos, tamén o levaron a dirixir a súa preocupación cara á situación de Europa, en concreto cara á xa real ameaza do nazismo, que perseguía sen cerimonias os científicos alemáns desafectos. Foi entón o potencial militar despregado por Hitler durante a Segunda Guerra Mundial o que o conduciu, xunto a moitos outros recoñecidos científicos, a crer que só o desenvolvemento dunha arma poderosa podería deter Alemaña. Evidentemente, as implicacións militares e políticas do asunto, a curto, medio e longo prazo, non foron ignoradas polas autoridades. O apoio foi absoluto e a historia da construción e planificación do laboratorio de Los Álamos e do vivido alí constitúe un dos relatos máis fascinantes desta biografía.

Pero cando parecía que o éxito científico anunciaba o éxito militar do proxecto, as vicisitudes da guerra provocaron un xiro tráxico na vida de Oppenheimer e, sen dúbida ningunha, da humanidade en xeral. De súpeto, Alemaña xa non era o obxectivo da arma nuclear: o impulso non científico daquela tarefa científica foi simplemente ignorado e substituído por intereses bastardos que ansiaban dar un golpe monumental na mesa internacional como aviso a navegantes.

As devastadoras consecuencias de lanzar a arma nuclear sobre dúas cidades dun país a piques de asinar a rendición tivo unhas repercusións que aínda perduran. A biografía de Oppenheimer narra con precisión a conmoción que iso supuxo entre os membros do proxecto, que inevitablemente se mergullaron nun debate ético e político respecto diso cando, como científicos, viron as consecuencias reais do seu traballo, tan diferentes das que imaxinaran ao motivarse pensando na Alemaña de Hitler. Como sinalan os autores, o máis afectado sería Oppenheimer: sabía que, nun sentido fundamental, o Proxecto Manhattan conseguira que unha arma de destrución masiva fose a culminación de tres séculos de física; a sensación que tivo de que, en consecuencia, o proxecto empobrecera a física foi inevitable. En canto logro científico, Oppenheimer non tardou moito en denigrala. A catástrofe humana de Hiroshima e Nagasaki reforzou a súa faceta intelectual e comprometida. Ao mando do Instituto de Estudos Avanzados en Princeton (unha institución multidisciplinar que lle viña como anel ao dedo), Oppenheimer converteuse nun reflexivo, e atinado, analista de como debía enfrontarse o mundo á existencia dun novo tipo de armas que, como moi ben expresou en 1953 cunha frase lapidaria, convertera os Estados Unidos e a URSS en "dous alacráns encerrados nunha botella, cada un capaz de matar o outro, pero só a risco de perder a súa propia vida." A súa biografía reflicte con xenerosidade o que Oppenheimer pensaba sobre o asunto e que deixou exposto en numerosos discursos, ensaios e entrevistas. Aínda que a persecución inquisitorial á que se someteu a Oppenheimer radicalizouse a partir de 1950, é impresionante constatar como en ningún momento da súa vida, desde que nos anos 30 empezara a relacionarse con determinadas correntes esquerdistas, deixou de estar sometido a vixilancia por parte do FBI. De nada serviu que non pertencese nunca ao Partido Comunista, nin que renegase do comunismo cando este quedou alterado polo control ideolóxico desde a URSS. Oppenheimer nunca puido librarse da sospeita de non ser un bo estadounidense: aos ollos de determinados sectores políticos, sociais e económicos, nunca deixou de ser alguén non fiable. A súa postura crítica cara ás políticas nucleares do goberno non fixeron máis que acrecentar o rexeitamento cara a el, e iso a pesar de que Oppenheimer nunca renegou do seu goberno. O comentario de Einstein sintetízao ben: "O problema de Oppenheimer é que quere unha muller que non o quere a el: o Goberno dos Estados Unidos. (...) A cuestión é simple: todo o que ten que facer é ir a Washington, dicirlles aos mandatarios que son uns imbéciles e volver á casa." Mais Oppenheimer era un auténtico patriota. Sempre quixo influír, sempre quixo mellorar aspectos esenciais da democracia do seu país, como, por exemplo, a necesidade de derrubar os muros de segredo levantados polo goberno en materias relevantes, como a nuclear, para deixar fóra da toma de decisións á poboación. O que nas décadas seguintes pasaría con outros asuntos, como Vietnam, demostra que o seu esforzo ía ben encamiñado.

De feito, toda a implacable persecución á que o someteu o macartismo, auspiciada pola súa némese particular, o millonario Lewis Strauss, tiña un simple obxectivo: retirarlle as súas credenciais en relación coa seguridade nuclear, porque permitían que un sospeitoso tivese acceso aos segredos do poder. O lector asiste durante centos de páxinas a algo que non termina de entender ben, a unha farsa, non traxedia (como o mesmo Oppenheimer se encargou de precisar) e que lle lembra, paradoxalmente, os procesos implacables do comunismo soviético contra os infieis. Sen dúbida, a vida de Robert Oppenheimer é unha vida de película; pero uno ten a sensación de que só unha biografía, tan ben escrita e tan ben documentada como esta, pode aproximarse a ofrecer un reflexo do que foi.