CienciAtiras (35) : Polaridade, solubilidade

Oso polar

desde el Guindilla.

“Fontán, o mestre da medida da comunicación de Galicia para o mundo” con Elena V. Cendón. XXXI Congreso ENCIGA [10]

Na conferencia de clausura do XXXI Congreso ENCIGA, Elena Vázquez Cendón, Decana da Facultade de Matemáticas da USC, falounos de Domingo Fontán, o matemático e xeógrafo natural de Portas (Pontevedra) designado pola Real Academia Galega de Ciencias como Científico Galego 2018 con motivo do Día da Ciencia en Galicia. Velaquí o resumo para o libro do Congreso e unhas fotografías da charla. 

"O obxectivo do relatorio e poñer en común co profesorado de ciencias de Galicia a valía persoal e científica do matemático e xeógrafo Domingo Fontán. A relatora é unha das coordinadoras da unidade didáctica Domingo Fontán e a Carta Xeométrica de Galicia publicada polo Consello da Cultura Galega en 2018. Compartirá os obxectivos da unidade didáctica e os fitos vitais e científicos de Domingo Fontán para que poidan ser compartidos nas aulas por docentes de diferentes materias de ciencias, xeografía e historia".

Elena Vázquez Cendón, natural de Ourense, é Doutora en Matemáticas pola Universidade de Santiago de Compostela e Profesora Titular dende 1997. É coautora de trinta publicacións científicas, editora de tres monografías e autora de dous libros.

Na actualidade é coordinadora xeral do Proxecto ESTALMAT-Galicia e Decana da Facultade de Matemáticas da USC.

Como investigadora, está adscrita ao Instituto Tecnolóxico en Matemática Industrial e é membro do Instituto de Matemáticas da USC. Forma parte do grupo de investigación en Ingeniería Matemática coordinado polo Profesor Alfredo Bermúdez.

A temática das súas investigacións ten diferentes ámbitos de aplicación: problemas relativos ás ecuacións das augas  someras,  ás ecuacións de  Navier-Stokes, ás ecuacións de  Euler con gravidade e ás ecuacións que  modelan o fluxo de sangue en arterias e en veas.

"El discreto oleaje del cosmos" con José Edelstein. XXXI Congreso ENCIGA [9]

O pasado venres 16 de novembro, no marco das actividades programadas no XXXI Congreso de ENCIGA, José Edesltein impartiu a conferencia El discreto oleaje del cosmos, que el mesmo resumiu  así nas seguintes liñas que aparecen tamén no número 86 do Boletín das ciencias, revista que a asociación ENCIGA edita dende 1988.

"A principios del siglo XX, cuando las leyes del electromagnetismo y la termodinámica parecían dar respuesta a casi todas las preguntas del universo físico, Albert Einstein revolucionó nuestra comprensión de conceptos centrales como el espacio, el tiempo, la luz, la masa y la energía. Cada una de sus ideas y predicciones se fueron verificando hasta nuestros días. En esta charla pasearemos por el universo que nos legó Einstein y hablaremos, en especial, de la reciente detección de ondas gravitacionales, la que amplía nuestras posibilidades de observación del cosmos y dio lugar al premio Nobel de física en 2017".

José Daniel Edelstein Glaubach, arxentino, natural de Buenos Aires, licenciouse en física no Instituto Balseiro e doutorouse na Universidad Nacional de la Plata. Realizou estancias post-doutorais na Universidade de Santiago de Compostela, en Harvard e no Instituto Superior Técnico de Lisboa.

Na actualidade é profesor no Departamento de Física de Partículas da Facultade de Física da Universidade compostelana e membro do persoal científico do Instituto Galego de Física de Altas Enerxías. 

O seu labor investigador céntrase na física teórica de altas enerxías, dende a gravitación ata a física de partículas. Nestes campos é autor de máis de 60 artigos científicos. Un deles, Causality constraints on corrections to the graviton three-point coupling, escrito con Juan Maldacena, Xián Camanho e Alexander Zhiboedov, está entre os máis citados nos últimos cinco anos a nivel mundial na área.

José Edesltein realiza tamén un importante labor en comunicación científica. Imparte numerosas conferencias por todo o mundo e é autor de tres libros: Antimateria, Magia y Poesía, escrito xunto a Andrés Gomberoff; Cuerdas y Supercuerdas en colaboración con Gastón Giribet e o recente Einstein para perplejos, escrito tamén con Andrés Gomberoff e recoñecido coa Mención Honorífica no concurso Ciencia en Acción en 2018. 

O seu traballo no ámbito da divulgación científica resultou premiado pola Fundación Española para a Ciencia e a Tecnoloxía en 2012, polo Centro Español de Física de Partículas, Astropartículas e Nuclear en 2010, 2011, 2013, 2015 e 2016 e no concurso Ciencia en Acción en catro ocasións nos últimos seis anos. 

"Science for fashion" con Javier Sardina. XXXI Congreso ENCIGA [8]

A conferencia inaugural do XXXI Congreso ENCIGA, Science for fashion, foi impartida por D. Javier Sardina, Catedrático de Química Orgánica na Universidade de Santiago de Compostela. Velaquí o resumo da mesma, que se pode tamén consultar no libro do Congreso .

"El mundo de la moda parece, en principio, muy alejado del de ciencias como la Química, las Matemáticas o la Biología. En esta charla describiré cómo, sin embargo, varias disciplinas científicas han contribuido decisivamente a transformar una prenda de trabajo en un icono de la moda y a mejorar la sostenibilidad de su manufactura, a eliminar de nuestras prendas alguna peligrosa sustancia, a descubrir una sofisticada trama de sabotaje comercial e incluso a crear nuevos modelos comerciales de creación de moda. Los ejemplos presentados mostrarán aplicaciones relevantes de Química (Síntesis Orgánica, análisis, reacciones red-ox), Biología (Genética, Inmunología) y Matemáticas (Estadística)".

Os intereses de D. Javier Sardina no mundo da investigación van dende a síntese orgánica asimétrica e a química sostible ata o desenvolvemento de software científico. Dende 2004 colabora co grupo INDITEX S.A. en proxectos de I+D e como asesor na creación, implantación e cumprimento de estándares de saúde e seguridade en todo tipo de artigos. É ademais, dende 2013, membro do Consello Social desta multinacional.

Estudo de organismos do Reino Protista en mostras de auga doce. XXXI Congreso ENCIGA [7]

A nosa compañeira Natalia presentou no XXXI Congreso ENCIGA unha comunicación baseada nun proxecto de investigación que realizou co alumnado de Anatomía Aplicada de 1º de bacharelato no curso 2015/2016.

A continuación podedes ler o resumo publicado no número 86 do Boletín das Ciencias. Nesta ligazón pódese descargar a presentación completa en PDF. Nesta, A Marela Tarabela que confeccionamos no seu día. Parabéns polo traballo realizado.

Este proxecto levouse a cabo con alumnado de Bioloxía de 1ºBacharelato no curso 2015/2016, presentándose como ponencia no congreso do grupo de Taxonomía, Filoxenia e Biodiversidade da SEM (Sociedade Española de Microbioloxía) celebrado  en Santiago de Compostela en Xuño de 2016, actuando como poñentes os alumnos e alumnas participantes.

OBXECTIVOS:

• Coñecer os pasos habituais que se realizan nun proxecto de investigación científica.
• Coñecer a gran diversidade do reino Protista e as dificultades para a súa clasificación.
•  Identificar algúns dos microorganismos recollidos nas mostras.
•  Aprender a manexar o microscopio.
• Observar as distintas modalidades de locomoción nos protozoos.
• Analizar as reaccións dos protozoos ante distintos estímulos (Tactismos).
•  Coñecer a relación existente entre os pigmentos das algas, o espectro de absorción da luz e a profundidade.
  

PROCEDEMENTO

Trala recollida e o etiquetado de mostras de auga de diversas zonas, levamos a cabo un estudo, observación e clasificación dos microorganismos presentes nelas. Estudamos a morfoloxía, cor, tamaño, movementos, etc. O alumnado realizou pequenas investigacións sobre os organismos do Reino Protista, as posibles relacións filoxenéticas con outros grupos de seres vivos; investigaron os movementos celulares, os pigmentos presentes nas algas, a eutrofización, os procesos de autodepuración naturais, etc. Asemade, fixemos experiencias sinxelas para observar as reaccións dos protozoos ante distintos estímulos, etc.

Os microorganismos máis simples que viven nas augas doces son bacterias e cianofíceas pertencentes ao Reino Monera, non posúen núcleo e son visibles co microscopio óptico, polo que no noso estudo puidemos observar algúns destes seres vivos. As bacterias están presentes en tódolos ecosistemas acuáticos, abundan en augas ricas en materia orgánica. Son esenciais nos procesos de autodepuración, son alimento de moitos protozoos, etc. Nas nosas mostras puidemos ver: cocos e bacilos, así como cianofíceas, cun papel moi importante nas augas doces: xa que realizan a fotosíntese osixénica e algunhas poden fixar o nitróxeno, tanto o atmosférico como o disolto na auga. Forman colonias que poden ser filamentosas, planas, esféricas. Son moi primitivas, foron as primeiras formas de vida na Terra e responsables, xunto con bacterias fotosintéticas, do cambio de composición da atmosfera.

As algas son organismos acuáticos e fotosintéticos, e xunto cos protozoos inclúense no Reino Protoctista. Hainas pluricelulares, pero moito máis abundantes e variadas son as algas unicelulares. Clasifícanse en función do pigmento que almacenan. Nas mostras estudadas atopamos moitas diatomeas e desmidiáceas, con distintas formas e moi bonitas. As diatomeas son bioindicadores da calidade das augas nas que viven libres ou formando agregados coloniais. Os désmidos son algas verdes de gran beleza.

Os protozoos están presentes nos ecosistemas de auga doce e clasifícanse atendendo á locomoción: ciliados, rizópodos que usan pseudópodos, flaxelados, etc. Atopamos moitos protozoos nas nosas mostras: amebas, paramecios, vorticelas, etc

Tamén puidemos ver moitos animais microscópicos: rotíferos, tardígrados, nematodos, copépodos, larvas de pequenos crustáceos, grans de polen,  e restos vexetais e minerais. 

CONCLUSIÓNS

Usando materias básicos do laboratorio de Bioloxía e mostras de auga da contorna, puidemos observar organismos microscópicos, que complexas cadeas tróficas acuáticas, nas que uns son presa doutros e nas que dependen uns doutros, e tamén son importantes bioindicadores que aportan datos sobre a calidade das augas".

Boletín das ciencias, 86, p. 39-40. Fernández García-Basterra, Natalia.

Proxecto Toc TocA Ciencia. XXXI Congreso ENCIGA [6]

A celebración no noso instituto do XXXI Congreso de ENCIGA animounos a presentar esta comunicación, na que se recolle un resumo dalgúns dos traballos realizados no Toc Toc dende que empezamos aló polo 2012. 

Podedes ler a continuación o texto que se publicou no libro de actas do congreso e descargar aquí a presentación completa en PDF.

"Toc-toc. A ciencia chama. Está aí para deixarse ver, para mostrarse máis alá dos laboratorios ou as aulas específicas. Toca A Ciencia. Tócaa. Pódese tocar (e ver, e sentir, e cheirar e saborear...). TocA Ciencia. Xa toca, non? É o momento de asociala ao resto das materias e ás actividades interdisciplinares, de entender que a súa divulgación forma parte da educación permanente da comunidade, de que as grandes referencias científicas deben incluírse na nosa base cultural común.

O informe ¿Cómo podemos estimular una mente científica? (2015) da Obra social «La Caixa», tras constatar  a diminución progresiva (en España) de alumnado nos itinerarios STEM e recoller a alerta da Comisión Europea de que en 2020 haberá un déficit de profesionais con esta formación, conclúe que as actividades de divulgación:

-   Incrementan ata un 6% o interese por estudar STEM.

- Provocan un impacto moi positivo en estudantes de baixo rendemento académico.

- Aumentan o interese en máis dun 9% en estudantes de contornas máis desfavorecidas.   

Primeiro anuncio do Toc-toc

No curso 2012/13, comezamos -desde o impulso dos departamentos tecnóloxico-científicos, ao que se sumou a experiencia e os recursos da biblioteca- o programa Toc tocA Ciencia. A el se foron incorporando outras materias, de tal xeito que non hai ningunha que, ao longo destes anos, non fixera a súa achega ao Toc-toc.

Tratábase de facer visible a ciencia, mostrar a súa presenza na actividade cotiá e incardinala  nos proxectos educativos de lectura e escritura do centro. Entendemos lectura e escritura nun sentido amplo: calquera tipo de documento (oral, escrito, plástico, videográfico, multimedia...) é utilizado para recibir, interpretar, tratar e/ou producir información.

Desde accións moi concretas (P. ex: Efectos da presión atmosférica) fomos avanzando no deseño doutras máis amplas que integran múltiples enfoques e perpectivas (P. ex: O ano internacional da Luz reuniu dezasete actividades, desde conferencias ata a construción dunha cámara escura.). Neste abano, poderiamos clasificalas en catro tipos:

• Actividades experimentais. Realizadas ou ensaiadas previamente no laboratorio ou na aula de tecnoloxía, levan consigo a elaboración de carteis, presentacións dixitais e gravacións en vídeo. Son de dous tipos:
  

• Demostracións experimentais. O alumnado desenvolve e explica o traballo.
  

• Actividades interactivas. O material  elaborado  ofrécese á experimentación de todo o centro. P. ex:  Construción dun instrumento musical con vasos de auga e adaptación de partituras ad hoc.
  

• Exposicións / conferencias.  Sempre as precede unha introdución na aula. Empréganse  carteis de uso libre obtidos na web e/ou de elaboración propia, así como material audiovisual e bibliográfico dos fondos da biblioteca. Elabóranse trípticos de seguimento cun cuestionario, propostas de indagación na Internet e recomendacións de sitios web e lecturas en diversos formatos.
  

•  Xogos de estratexia e outras accións con compoñente lúdica (ilusións ópticas, xincanas biográficas e/ou científicas...).
  

• Grandes contedores temáticos. Baixo un tema común, agrupamos múltiples actividades, desde as xa mencionadas a diversos concursos ou seleccións de poemas e obras de arte relacionadas ".

Boletín das ciencias, 86, 117-118. Reboiro López, Ana; Pereira Fernández, Mario

Cando levabamos tres anos no cerello, recibimos a invitación para presentarmos o Toc-toc-A_Ciencia nas VI Xornadas de bibliotecas escolares. Acordamos, entón, preparar unha publicación en Issuu. Nela recolliamos os tres primeiro cursos toc-toqueiros.

Velaquí a está:

Contaminación luminosa. XXXI Congreso ENCIGA [5]

A Agrupación Astronómica Coruñesa Io prestounos a exposición itinerante "Contaminación luminosa" que colocamos no primeiro andar, xunto aos manuscritos de Don Ramón Aller.

A continuación o resumo que Martin Pawley nos enviou para o libro do Congreso.

"A través de tres paneis de gran formato a dobre cara profusamente ilustrados, a mostra explora o impacto na saúde e no medio ambiente do abuso da luz artificial pola noite, así como a dilapidación de enerxía e diñeiro que supón. Tamén reflexiona sobre a perda cultural asociada á desaparición do firmamento nocturno e apunta solucións, moi fáciles de executar, para garantir unha iluminación eficaz e sostíbel".

Boletín das ciencias, 86, 24, Agrupación Astronómica Coruñesa Io

Inéditos e outros manuscritos de Ramón M. Aller. XXXI Congreso ENCIGA [4]

"A actividade central da nosa celebración  do 2009, Ano Internacional da Astronomía, foi unha exposición á volta de manuscritos de D. Ramón Aller,  cedidos por D. Victorino Gutiérrez Aller, sobriño do sabio. Aquel mesmo curso, D. Vitorino fixo doazón dos documentos ao instituto. Entre eles, encóntranse tanto inéditos, como borradores ou primeiras versións de obras xa coñecidas, ademais de notas e apuntamentos diversos.

Naquel momento expresamos, no blogue A Marela tarabela, a emoción que tal doazón nos produciu: “Pensabamos que tiñamos algúns libros valiosos, pero agora temos... que temos? Como lle chamamos? Un tesouro? Como o imos administrar? Só somos unha Biblioteca Escolar! Estaremos á altura? A reflexión ten que ser máis longa e así o faremos. Mentres tanto, moitas graciñas, graciñas de corazón, Victorino!” Hoxe renovamos a expresión de gratitude.

En 2016, mostramos novamente este material, con motivo do 50º cabodano de D. Ramón. A principal diferenza entre as dúas celebracións radicou en que, nesta última, xa dispoñamos das experiencias de Toc TocA Ciencia, polo que puidemos presentar un espectro moito máis amplo e variado de actividades.

A exposición que, co gallo do congreso de ENCIGA e o centenario da publicación de Algoritmia. Principios fundamentales de la ciencia de los números, recuperamos no primeiro andar, fai un percorrido pola actividade científica de D. Ramón a través dos seus textos.

Entre outros manuscritos de don Ramón, forman parte da exposición os seguintes inéditos:

●        [“Primeiro caderno de observacións”]: Álbum (13x20 cm.), coas observacións realizadas entre o 7-11-1917 e o 15-6-1923. Son 45 debuxos autógrafos e anotados.

●        Registro del observatorio astronómico/ Ramón Mª Aller Pbro. . Lalín. Comienza en: 31 de agosto del año 1924. A.M.D.G. [Manuscrito]. 200+1 p. + 41 debuxos (10x13 cm.) anotados, br. e n. e cor; 21 cm. Trátase dun caderno no que se recolle a vida do Observatorio desde o 31 do 8 de 1924 ata o 18 do 9 de 1926.

●        Registro de observaciones verificadas en Lalín. [Manuscrito]. 200 p. (das que só están utilizadas 52), 21 cm. Trátase fundamentalmente dun caderno con diversos cálculos matemáticos datados entre o 31 de agosto de 1924 e o 11 de xaneiro de 1925, asociado ao anterior.

●        Observatorio astronómico de Lalín: Registro de las observaciones desde el día 24 de septiembre de 1926.[Manuscrito]. [200 p. + 2 caderniños (de 20 p. cada un) + 41 debuxos (10x13 cm.) anotados, cor; 21 cm. Trátase dun caderno no que se recolle a vida do Observatorio desde o 24-9-1926 ata o 30-8-1927.

●        Cuaderno registro de observaciones: Comienza en 31 de agosto del año del Señor 1927. [Manuscrito]. 230 p. Il. cor; 21 cm. Trátase dun caderno no que se recolle a vida do Observatorio desde o 31 do 8 de1927 ata o 1 do 6 de 1929".

Boletín das Ciencias,86, 27. Pereira Fdez, Mario; Paio Cangado Xosé.