Lecturas: La realidad no es lo que parece / Carlo Rovelli

Podes ler o primeiro capítulo

La realidad no es lo que parece é un excelente exemplo do que se pode atopar hoxe en día en materia de divulgación científica: trátase dunha breve, pero precisa e clara introdución na física que protagonizará o século XXI, exposta sobre os ombreiros dos xigantes do século XX, e que non esquece a tradición de séculos anteriores. Ao longo do seu ensaio, Carlo Rovelli exhibe ademais un control intelectual de eminentes obras filosóficas e literarias do pasado que non pode senón explicar o porqué da súa admirable capacidade explicativa: a precisión e claridade do seu estilo demostra que a súa formación humanística permea inevitablemente todos os seus recursos expresivos.

Aínda que se necesitan mutuamente, a efectos informativos o libro pódese dividir en dous grandes partes: por unha banda, aquela na que o autor explica os fundamentos da relatividade e a física cuántica, e, por outro, aquela na que expón a proposta da gravidade cuántica de lazos, teoría na que o autor é un experto.

A teoría da gravidade cuántica de lazos, ou de bucles, é a principal competidora da teoría de cordas como teoría finalmente dominante para explicar a realidade física. Rovelli aposta por ela e, malia deixar claro que aínda está en cueiros, chama a atención sobre unha das vantaxes que ten sobre aquela: é menos esixente co que debería haber do que é a teoría de cordas, que, por exemplo, necesita da existencia dunhas aínda descoñecidas partículas supersimétricas.

Rovelli explica os logros da relatividade e da física cuántica, e lembra o obstáculo que hai para unificalas: o estudo do campo gravitatorio, que, pola súa extrema debilidade, só parece ser mensurable nas dimensións dos grandes artefactos cósmicos, mantense á marxe da física cuántica, a que, á súa vez, formúlase sen ter en conta esa curvatura espazo-temporal que explica a gravidade, e que as ecuacións de Einstein matematizan.

Aplicado a realidades concretas, o problema materialízase no muro de formigón contra o que se golpea impotente a relatividade cando se penetra en singularidades tales como os buracos negros e a hora 0 do universo, nas que o cuántico parece atoparse máis cómodo.

Para cimentar a proposta a respecto diso da gravidade cuántica de lazos, o autor subliña con insistencia tres ideas clave da mecánica cuántica: a granularidade, o indeterminismo e a relacionalidade. É unha novidade que alguén destaque tanto a primeira e a terceira, e é mérito de Rovelli chamarnos a atención sobre a súa enorme importancia, mesmo por riba do espectacular do indeterminismo. E é así porque son ideas que lle permiten ao lector saír do diminuto, estraño e incomprensible mundo cuántico e facelo algo máis próximo.

A granularidade da realidade implica que non hai nada infinito: nin hai infinitos estados posibles nin hai unha infinita subdivisión da materia. Isto afectaría directamente ao que ocorreu no big bang: dado que non é posible unha contracción infinita, a orixe puido estar nunha nube de probabilidades cuánticas, sen espazo nin tempo, que deviría dun universo anterior e que se resolveu no que nos levou ata o presente.

A relacionalidad, pola súa banda, afirma con claridade que a realidade non é, senón que é relación (aspecto intuído pola idea de relatividade): non hai realidade per se, senón que esta é unha consecuencia da relación, interacción, entre estados físicos. As partículas sono no momento en que se relacionan con algo; mentres iso non ocorre, as partículas son ondas, campos que abarcan literalmente todo o universo.

Xa no seu momento, Einstein advertiu que o espazo-tempo é un campo máis, o gravitatorio. No que Rovelli e outros traballan é en demostrar que ese campo gravitatorio tamén é cuántico e que, sen negar a idea de que a materia curva o espazo-tempo, pode explicar o que ocorre nas singularidades citadas.

A idea, como se indicaba máis arriba, é que o espazo non pode ser infinitamente divisible. O límite é a lonxitude de Planck: a millonésima parte da milmillonésima parte da milmillonésima parte da milmillonésima parte dun centímetro (10 elevado a -33 cm.). É xusto nesta lonxitude cando se manifesta a gravidade cuántica e o espazo-tempo de Einstein deixa de ter sentido. Todo está, así, cuantizado: non só as partículas ou as superficies, senón tamén os volumes. Hai átomos elementais de espazo, un billón de millóns de veces máis pequenos que o máis pequeno dos núcleos atómicos.

A gravidade cuántica de lazos tenta describir o que é ese volume cuantizado.

Os lazos son as liñas de Faradady, as do campo electromagnético, finitas e diferenciadas, que literalmente tecen o espazo. Téceno formando unha malla tridimensional de lazos entrecruzados. Os nodos que se forman con ese entrecruzamento son os cuantos de espazo. Aquí o relevante é destacar que eses cuantos non están no espazo, senón que son o espazo: un espazo que, en tanto que é cuántico, créase co interacturar deses cuantos de gravidade individuais. Non existe como dimensión física diferenciada desa relacionalidade elemental. Consecuentemente, co tempo pasa o mesmo. A gravidade cuántica de bucles nega tamén a existencia do tempo como unha dimensión física diferenciada. Non existe no sentido de que os acontecementos que ocorren non seguen ningún ritmo externo a eles; ocorren, e, é na súa relación con outros acontecementos cuánticos, cando xeran o seu tempo. O cambio existe, pero non respecto do tempo, senón respecto dunhas cousas coas outras.

En definitiva, un apaixonante libro de divulgación que ensina o básico dunha das teorías máis prometedoras para entender a realidade física.

ROVELLI, Carlo (2015): La realidad no es lo que parece. La estructura elemental de las cosas. Tusquets. Barcelona.